Құнанбаев Т. А.

Жаңартылды 23.12.2024 11:42

Құнанбаев Тұрағұл Абайұлы (1875-1934) – әдебиет зерттеушісі, аудармашы, қоғам қайраткері.

1875 жылы Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданында туған. Абайдың кіші ұлы. Ол жас кезінде мұсылманша және орысша сауатын ашты.  Әкесі және үлкен ағалары Оспан, Әбдірахман және Мағауия қайтыс болғаннан кейін Тұрағұл рубасы және жергілікті билік мүшесі болады. Тұрағұл Алашорда мүшесі ретінде Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов сынды Алаш қайраткерлерімен тығыз қарым-қатынаста болған.

1922 жылдан бастап біржола шығармашылық жолға бет бұрған Тұрағұлдың азды-көпті әдеби мұраларының ішіндегі ең құнды еңбегінің бірі "Әкем Абай туралы" деп аталатын естелігі.

Тұрағұл бұл еңбегін М. Әуезовтің өтініші бойынша жазған. Абайдың мінез-құлық ерекшеліктерін, өлең жазардағы сәтін қызғылықты суреттеген. Тұрағұл ақын шығармаларын жіктеп те берген.

Тұрағұл шығармашылығын негізінен көркем аудармалар құрайды. Ол ағылшын жазушысы Дж. Лондонның "Эскимос Киш" әңгімесі, орыс жазушылары М. Горькийдің "Челкаш", А. С. Неверовтың "Марья-большевичка", "Мен өмірге жерікпін" атты әңгімелері мен Б. Прустың "Антек" деген шығармасын қазақ тіліне аударған.

1925 ж. "Челкаш" әңгімесінің қазақ тіліне aудармасы "Таң" журналында  жарық көрген.

1927 ж. А. С. Неверовтың аталмыш екі шығармасы "Мен өмірге жерікпін", "Ортақшыл Мария" деген аталыммен Мәскеуде жеке кітап болып шықты. Қалған аудармалары да Мәскеудегі баспаларда жарық көрген.

Тұрағұл Дж. Лондонның "Мартин Иден" романын аударған, бірақ қолжазбасы сақталмаған.

1909 ж. Тұрағұл немере ағасы Кәкітаймен бірге әкесі Абайдың бірінші шығармалар жинағын  Петербургте кітап етіп шығарды.

Тұрағұл  "Алладан мен қапа боп, тілеген күн", "Хат", "Әбішке", "Жауап хат" және т.б. өлеңдер жазып қалдырған.

1928 ж. Шымкентке жер аударылып, 1934 жылы ұзаққа созылған науқастан дүниеден өтеді. 

1993 ж. Абайдың 150 жылдығына өлеңдері, қазақ тілінде "Челкаш" әңгімесі, "Әкем Абай туралы" естелігі "Абайдың ақын шәкірттері" (1-кітап) жинағына енді. Осы жылы құрастырушы Б. Байғалиев Тұрағұлдың  "Әкем Абай туралы» естелігін жеке кітап етіп бастырып шығарды. 

 

 

 

Т. Құнанбаевтың шығармалары

Произведения Кунанбаева Т.

 

Құнанбаев, Т. Әкем Абай туралы [Мәтін] / Т. Құнанбаев. – Алматы : Ана тiлi, 1993.- 56 б.

Құнанбаев, Т. Әкем Абай туралы [Мәтін] / Т. Құнанбаев // Қазақстан әйелдерi. - 1995. - № 7. – Б. 4-7.

Құнанбаев, Т. Әкем Абай туралы [Мәтін] : [Абай Құнанбаев туралы баласы Тұрағұлдың естелігі] / Т. Құнанбаев // Ертіс өңірі. - 2005. - 22 қыркүйек. - Б. 4-5.

Құнанбаев, Т. Әкем Абай туралы [Мәтін] / Т. Құнанбаев // Солтүстiк Қазақстан. - 2015. - 7 ақпан (№ 16). – Б. 5.

 

 

Т. Құнанбаевтың аудармалары

Переводы Кунанбаева Т.

 

Неверов, А.Мен өмiрге жерiкпiн [Мәтін] / А. Неверов,ауд. Тұрағұл Абайұлы // Абай.- 1998.- № 1.- Б. 69-70.

Неверов, А.Ортақшыл Мария [Мәтін] / А. Неверов, ауд. Тұрағұл Абайұлы // Абай.- 1998.- № 1.- Б. 67-68.

Құнанбаев, Т. Антек қыран : Прусов Владиславтан Лондоннан аударма [Мәтін] // Алаш ақиықтары : мақалалар, деректi құжаттар, аудармалар. - Алматы : Алаш, 2006. - Т. 5. – Б. 248-260.

Құнанбаев, Т. Эскимос Киш деген бала : Джек Лондоннан аударма [Мәтін] // Алаш ақиықтары : мақалалар, деректi құжаттар, аудармалар. – Алматы : Алаш, 2006. - Т. 5. - Б. 240-247.

 

 

Т. Құнанбаевтың өмірі мен шығармашылығы туралы әдебиеттер

Литература о жизни и творчестве Кунанбаева Т.

 

Кітаптар – Книги

 

Мұхамедханов, Қ. Көп томдық шығармалар жинағы [Мәтін] / Қ. Мұхамедханов. - Алматы : Алаш, 2005 - Т. 3 : Абайдың ақын шәкірттері. - 328 б. – Құнанбаев Т.: б. 171-220.

 

Мақалалар - Статьи

 

Қойлышова, Ж. "Тұрағұлдың кiндiгiнен тараған бесеу едiк..." [Мәтін] : [ұлы Абайдың ұрпағы М. Тұрағұлқызы туралы] // Ақ босаға.- 1995. – маусым.

Тұрағұл Абайұлының екi аудармасы [Мәтін] : [А. Неверовтың "Я хочу жить"(Мен өмiрге жерiкпiн), "Большевичка Мария" (Ортақшыл Мария) шығармаларын аударғаны туралы дерек] // Абай. - 1998. - № 1. – Б. 66.

Шалқар, К. Тұрағұлдан қалған тұяқ едi [Мәтін]: [Мәкен Тұрағұлқызымен  Абай ұрпақтарының тағдыры туралы] // Жас Қазақ үнi. - 2001. - 20 желтоқсан. - Б. 4.

Тұрағұл Абайұлы Құнанбаев (1875-1934) [Мәтін] // Шәкәрiм әлемi. - 2007. - № 4. - Б. 18-24.

Құмар, А. Құнанбай ұрпақтары және алаш қайраткерлерi [Мәтін] : [Абайдың ұлы Тұрағұл жайлы] / А. Құмар // Евразия орталығы = Центр Евразии. - 2008. - № 3. - Б. 133-138.  

Кенемолдин, М. Тұрағұл және Алашорда үкiметi [Мәтін] : [Тұрағұл және алаш] / М. Кенемолдин // Семей таңы. - 2008. - 24 сәуiр. – Б. 3.

Нұрханова, Г. Тұрағұл - көркем аудармадағы алғашқы есiм [Мәтін]  / Г. Нұрханова // Жас ғалым. - 2008. - № 12. - Б. 14.

Ердембеков, Б. Абайдың әнші шәкірттері [Мәтін] / Б. Ердембеков // Ақиқат. - 2010. - № 5. - Б. 49-53.

Райқұл, А. Абай ұрпақтары қалай қуғындалды? [Мәтін] / А. Райқұл // Ана тiлi. - 2013. - 30 мамыр - 5 маусым (№ 22). - Б. 6-7.

Абайдың қуғын көрген ұрпақтары мен туыстары [Мәтін] // Семей таңы. - 2014. - 20 мамыр. – Б. 6.

Абайдың ұлдарына қатысты деректер табылды [Мәтін] // Дидар. - 2015. - 12 маусым. -

Б. 2.

***

 

Важнейшие жизненные ориентиры мыслителя [Текст] // Вести Семей. - 2015. - 2 июня. - С. 4.  -Кунанбаев Т.: с. 4.

Ибраева, У. А. Поэтическое окружение Абая [Текст] / У. А. Ибраева // Вести Семей. - 2016. - 9 февраля. 

Құнанбаев А. А.

Жаңартылды 20.02.2024 10:57

Құнанбаев Ақылбай Абайұлы (1861 -1904) – ақын, қоғам қайраткері,  Абай Құнанбаевтың үлкен ұлы.

1861 жылы Шыңғыстау бөктерінде (қазір Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы) дүниеге келген. Атасы Құнанбай мен кіші анасы Нұрғанымның тәрбиесінде болады. Мұсылман медресесінде оқып, білім алған. Ақындық бағытта қалыптасуына Абай әсер етті.  Халық арасында Әлмағамбет әншінің өтінішімен жазған әндері кеңінен таралған. Орыс және еуропа әдебиетін өздігінен оқып-үйренді. «Зұлыс», «Жаррах», «Дағыстан» поэмаларының авторы. Ақылбайдың «Зұлыс» поэмасына ағылшын жазушысы Генри Хаггарттың «Копи царя Соломона» романының сюжеті негіз болған. Поэманың толық нұсқасы сақталмаған. Бізге жеткен «Дағыстан» поэмасында Кавказдағы оқиғалар арқылы әділетсіздік пен зұлымдықты әшкерелейді. Семейлік ақын Мұрат Сұлтанбеков «Дағыстан» поэмасын орыс тіліне аударған. Ақылбай лирикасынан тек бірнеше өлеңі ғана сақталған екен. Замандастарының естеліктеріне жүгінсек, Ақылбай әкесі Абай және Мағауиямен бірге «Халыққа білім беру қоғамына» мүше болған, болыстық басқаруға тағайындалған.

Ақылбай Құнанбаев  1904 ж. 1 тамызда жастайынан,  әкесінен кейін 40 күннен соң Семей қаласында қайтыс болды.  

А. А. Құнанбаев шығармалары

Произведения Кунанбаева А. А.

Кітаптар – Книги

 

Құнанбаев, А. Дағыстан [Мәтін] : поэма / А. Құнанбаев // Мұхамедханов Қ. Көп томдық шығармалар жинағы Т. 3 : Абайдың ақын шәкірттері, 2005. - Б. 58-73.

Құнанбаев, А. Зұлыс [Мәтін] : поэма / А. Құнанбаев // Мұхамедханов Қ. Көп томдық шығармалар жинағы Т. 3 : Абайдың ақын шәкірттері, 2005. - Б. 74-80.

 

А. А. Құнанбаев өмірі мен шығармашылығы туралы әдебиеттер

Литература о жизни и творчестве А. А. Кунанбаева

 

Абай [Мәтін]: энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 1995. -Ақылбай Абайұлы: Б. 68-69.

Шәкәрім [Мәтін] : энциклопедия / бас ред. Е. Сыдықов ; жауапты ред. Т. Шаңбай. - Семей, 2008.- [Ақылбай Құнанбаев туралы]

Шығыс Қазақстан облысы [Мәтін] : энциклопедия. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы». - 2014. - Ақылбай Абайұлы Құнанбаев: б. 155.

 

1960-2000

XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ ақындары шығармаларының жинағы [Мәтін]. - Алматы : Қазақ ССР Ғылым Академ. баспасы, 1962.

Үш ғасыр жырлайды [Мәтін] : революцияға дейінгі қазақ ақындарының шығармалары / Қазақ ССР Ғылым Академиясы, М. Ә. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. - Алматы : Жазушы, 1965. - 666 б.

Бес ғасыр жырлайды [Мәтін] : XV ғасырдан XX ғасырдың бас кезіне дейінгі қазақ ақын-жырауларының шығармалары / Қазақ ССР ғылым академиясы М. О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты : үш томдық. - Алматы : Жазушы, 1989. - 496 б.

Ай заман-ай, заман-ай... [Мәтін] : ХVғасырдан ХХғ.бас кезіне дейінгі қазақ ақын-жырауларының шығармалары (Бес ғасыр жырлайды). 2 томдық. - Алматы : Қазақ ССР Баспасөз жөніндегі мемлекеттік комитеті Бас редакциясы, 1991. - 876 б.

Жеті ғасыр жырлайды [Мәтін] : XIX ғасырдан XX ғасырдың бас кезіне дейінгі қазақ ақын-жырауларының шығармалары. Т. 2 / құраст. Е. Дүйсенбайұлы . - Алматы : Жазушы, 2004. - 528 б.

Мұхамедханов Қ. Көп томдық шығармалар жинағы Т. 3 : Абайдың ақын шәкірттері, 2005. - Ақылбай Абайұлы Құнанбаев: б. 14-57.

Шаңбай, Т. Ұғым мәдениеті [Мәтін] : (Шәкәрім шығармашылығы аясында) / Т. Шаңбай . - Алматы : Раритет, 2009. - 352 б

Исрайылқызы, Г. Ризамын асылдың сынығы боп өткеніме [электрондық ресурс] : [Абайдың шөбересі Г. Исрайылқызының бұл кітабында Ақылбай, ағасы Әубәкір, әкесі Исрайыл туралы құнды деректер бар. ] / Г. Исрайылқызы . - Семей : Талант, 2010. - 198 б. с.

***

Жиренчин, А. Абай и его русские друзья [Текст] / А.Жиренчин. - Алма-Ата: Наука КССР, 1949. - С.119-120.

Мухамедханов К.М. Акылбай Кунанбаев / В кн. Казахская ССР в 4-т Т4.- Алма-Ата, 1991- С. 114.

Аяганов, Б. Дети Абая [Текст] / Б.Аяганов // Казахстанская правда. -1994. - 11 июня. - С.2.

Гайнуллина , Ф.А. Литература Семипалатинского Прииртышья [Текст] : учебное пособие / Ф.А. Гайнуллина. - Семипалатинск, 2002. - Акылбай Кунанбаев: с. 18-20.

Баймагамбетова, Л. Талантливые дети великого отца [Текст] / Л.Баймагамбетова // Семипалатинские вести. - 2004. - 25 июня. - С.4.

Писатели Семипалатинского региона [Текст] : био-библиографический указатель / Семипалатинская универсальная научная библиотека им. Абая. - Семипалатинск : Талант, 2006. - Акылбай Кунанбаев: с. 46-47.

Мухамбетова, Г. С. Романтические тенденции в казахской поэзии первой четверти ХХ века [Текст] : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук / Г. С. Мухамбетова . - Алматы, 2006. - 30 с.

Корабай, С. Потомки - последователи Абая [Текст] / С. Корабай // Казахстанская правда. - 2014. - 15 августа (№ 158). - С. 20.

Важнейшие жизненные ориентиры мыслителя [Текст] // Вести Семей. - 2015. - 2 июня. - С. 4.

Ибраева, У. Поэтическое окружение Абая [Текст] / У. Ибраева // Вести Семей. - 2016. - 9 февраля. - С. 4.

 

 

Құнанбайұлы А.

Жаңартылды 25.12.2024 09:04

   Құнанбайұлы Абай (Ибрагим) (1845-1904) - ақын, композитор, ағартушы, ойшыл, қоғам қайраткері, қазақ жазба әдебиеті мен тілінің негізін қалаған  классик.

1845 ж. 10 тамызда Батыс-Сібір генерал-губернаторлығы Семей уезінің (1845 ж. бері Семей облысы) Жидебай бөктерінде (қазір Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданының әкімшілік бөлімшесі), Арғын тайпасының Тобықты руының ірі феодалы Құнанбай Өскенбайұлының отбасында дүниеге келген. Абайдың отбасы жергілікті ақсүйектер әулетінен: атасы Өскенбай және арғы атасы Ырғызбай ру басылары, атақты билеп-төстеушілер болған. Абайдың нағыз есімі – Ибрагим, бірақ әжесі Зере қойған Абай есімі («зерделі», «абай болу») мәңгілікке қалды. 

Ауыл молдасынан алған білімін Семей медресесінде, кейін приходская училищесінде жалғап, араб, парсы және тағы басқа шығыс тілдерін меңгереді,  Шығыстың ұлы ақын-ғалымдары (Науаи, Низами, Сағди, Фердоуси т.б.)  шығармаларымен танысады. Осы кезде орыс мектебінен де білім алады. Бес жыл оқыған соң өз өлеңдерін досы Көкбай Жанатаев атынан жаза бастайды. Құнанбай Абайды 13 жасынан ру басы қызметіне әзірлейді. Абай 28 жасында осы басшылық ісінен кетіп, білім алумен айналысады. Тек 40 жасынан бастап өзінің тұңғыш өлеңдерін жазады. Орыстың саяси жер аударылушылары Е. Михаэлис, Н. Долгополов, С. Гросспен  жақын танысады.

Сондай-ақ, Абай дүниетанымының қалыптасуына гуманистік көзқарастағы Шығыс ақындары мен ғалымдары (Фирдоуси, Алишер Навои, Низами, Физули, Ибн Сина т.б.), сондай-ақ, орыс классиктерінің шығармалары, еуропа әдебиеті  ерекше әсерін тигізді. Абай  Крылов, Лермонтов, Пушкин, Гете мен Байронды қазақша сөйлетті. 

 «Қараңғы түнде тау қалғып» («Горы дремлют в тёмной ночи») халық әнінің өзіндік тарихы бар. Гете «Wanderers Nachtlied» («Ночную песню странника») өлеңін жазды, Лермонтов оны орысшаға келтірді, ал, жарты ғасырдан кейін Абай Құнанбаев ән мазмұнын қазақ тілінде жеткізді.

Абай Құнанбайұлы орыс және еуропа мәдениетінің қазақ арасына таралуына ықпал етті.

Абай біршама уақыт болыс қызметін атқарды. 

Кеңес әдебиеттанушыларының Абай ауылдың әдет-ғұрып, салт-дәстүрін келемеждейді, «әйелдердің адам төзгісіз жағдайына» және «жамандық пен надандыққа қарсы шықты» - деген пікірі қалыптасқан.   

Абай Құнанбайұлы қазақ поэзиясына жаңа бетбұрыс әкелді. Қазақша өлең құрылысына жаңа ұйқастар мен үлгілер енгізді: мысалы "Сегіз аяқ" өлеңі.  

Абайдың 170 өлеңі және 57 аудармасы, поэмалары, «Қара сөздері» бар.  

Сонымен бірге Абай композиторлық қырымен танылды, жиырмадан аса әні бүгінгі күнге жетіп, халық арасына кеңінен таралған. Абай кейбір өлеңдеріне ән жазды, ал, «Көзімнің қарасы» әні халық әніне айналып кеткен. 

Абай Құнанбайұлы XIX ғ. басы − XX ғ. аяғында оянған қазақ ұлттық интеллигенциясына ерекше ықпал етті. Алаш-Орда қозғалысының көсемдері Абайды қазақ халқының рухани көшбасшысы деп қабылдады. Әлихан Бөкейханов  Абайдың тұңғыш биографы. Сондай-ақ,  Абай қайтыс болғанда жазған «Абай (Ибрагим) Кунанбаев»  некрологы 1905 жылы «Семипалатинский листок» газетінде басылды. Кейін осы мақаласы 1907 жылы Абайдың портретімен «Записки Семипалатинского подотдела Западно-Сибирского отдела Императорского русского географического общества» басылымына басылған.     

Абай Құнанбайұлы 1904 жылы 23 маусымда (6 шілде) қайтыс болды.

1914 жылы тюрколог В.В.Гордлевский қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдері Абай Құнанбайұлы пен Міржақып Дулатов шығармаларын  шығыстанушы, академик Н.И.Веселовскийдің 70 жылдығына арналып шығарылатын «Восточный сборник» жинағына  енгізеді. 

Абай мұрасы қазақ әдебиеті мен тілінің өркендеп дамуына жол ашты. Абайдың ағартушылық қызметі бүкіл қазақ, Орта Азия, Шығыс халықтары мәдениетінің дамуына ықпал етті. Абай шығармалары әлемнің көптеген тілдеріне аударылды. Абайдың музыкалық мұрасы қазақ халқының ұлттық мәдениеті тарихынан ерекше орын алады.      

Абайды мәңгілік есте қалдыру үшін Қазақстанның әдебиет саласы бойынша Мемлекеттік сыйлық белгіленген. Көптеген әкімшілік аудандар көшелер, театрлар, кітапханалар Абай есімімен аталады. 

 

 Мәліметтер-Источники

 

"Біздің Абай" электрондық кітапханасы

 

 

Құнанбаев Е.

Жаңартылды 14.03.2022 14:55

Құнанбаев Есенсары (1890-1961) – ақын.

1890 жылы Шығыс Қазақстан облысы (бұрынғы Семей облысы) Аягөз ауданына қарасты Таңсық өңірінде дүниеге келген.

Садыр ақыннан тәлім-тәрбие алған Есенсары үш жасынан бастап өлең жаза бастайды. Абай, Әріп, Әсет шығармалары  және халық ауыз әдебиетінен нәр алады. Бірнеше жыл бойы Әсет Найманбаевтың жанында жүріп, оның ақындық  және ән өнері мектебінен өтеді. Айтыс ақындары арасында көзге түседі.  

1939 ж. жыр алыбы Жамбыл қатысқан ақындар слетіне қатысады.

1945 ж. әйгілі халық ақыны Сапарғали Әлімбетовпен айтысады.

Таңсық өңірінде «Көшелі жырау», «Зарқұм», «Қабанбай батыр», «Ер Науан» т.б. хисса-дастандарды жатқа айтып, бір өзі қазақ сахнасында елді аузына қаратқан көшпелі театрдай болған өнерлі адам еді.

Жырау ретінде халықтың әріден сақталған жырлары мен фольклорлық дастандарын айтып, өзі де күрделі дастандар жазған еді.

Есенсары көптеген өлеңдер, толғау-дастандардың авторы. Оның келесідей поэмалары мен эпостары бар: «Ахмет-Кәшім», «Гүлбаһрам - Сәбит», «Тобағұл батыр», «Ғаббасұлы Сабыржан», «Мәлік батыр» (Кеңес Одағының батыры М. Ғабдуллин туралы), «Қазақ қызы», «Бөдес батыр» және  «Жеке дара ана» повесі.

1961 жылы қайтыс болды.

Еңбектері Ғылым Академиясы институтында сақталған.

 

 

 

Е. Құнанбаевтың өмірі мен шығармашылығы туралы әдебиеттер

Литература о жизни и творчестве Кунанбаева Е.

 

 

Кітаптар – Книги

 

 

Исмаилов, Е. Ақындар [Мәтін] : [Жамбыл және халық ақындарының творчествосы туралы монография.] / Е. Исмаилов. - Алматы : Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1956. - 340 б.

Кәрімқызы, Ж. Таңсық-тарландар елі [Мәтін] : [киелі Таңсық ауылынан шыққан, ауылдың атын шығарып, даңқын асқақтатқан ұл-қыздары мен қазыналы қарттары туралы сыр толғайды] / Ж. Кәрімқызы. - Алматы, 2007. - 152 б.

Шығыс жұлдыздары.[Мәтін] : энциклопедиялық анықтамалық. Т. 1. – Астана: Фолиант, 2011, -  Е. Құнанбайұлы .: б. 111.

 

 

Мақала -Статья

 

 

Нұрпейісов, М. Халық ақыны Есенсары [Мәтін] / М. Нұрпейісов // Аякөз жаңалықтары. - 2007. - 23 маусым. - Б. 5.